ضرورت واژه سازی و پیشینه ی آن در ادب فارسی با تکیه بر آثار منثور ناصرخسرو

چکیده : زبان را می توان معمار تاریخ یک ملّت دانست و هر چه ابزار دست این معمار سالم تر و متّکی به عناصر بومی باشد، استقلال و هویّت آن ماندگار تر خواهد بود؛ بنابراین، ضرورتِ نگهداریِ زبان فارسی و پالایش آن از عناصر غیر ضرور، وظیفه ی هر ایرانی فرهیخته می باشد. با اعتراف به این نکته که وام ستانی در حدِّ اعتدال در هرزبانی نه تنها عیب نیست، بلکه موجب غنای آن زبان می گردد و دامنه ی واژگانی آن را گسترش می دهد، بررسی ساختمان واژه ها، اهل زبان را با امکانات واژه سازی و ساخت واژگان تازه و سازگار با روح و قواعد زبان فارسی آشنا می کند و این فرصت را به کاربران و نویسندگان می دهد تا در برابر واژگانِ نامأنوس و دیریاب بیگانه، واژگان خوش آهنگ و خوش ساختِ زبان مادری خود را برگزینند و بدین گونه خزانه ی واژگانی زبان فارسی را روز به روز غنی تر سازند. آثار به جامانده از نویسندگانِ خوش ذوق ایرانی علی رغم نفوذ زبان عربی و رواج نثر پیچیده و نفوذ فرهنگ عربی مآبی گنجینه ای پرارج از واژگان و ترکیب های اصیل و سره ی زبان فارسی است. اگر بهره گیری و تلاش شاعران و نویسندگان پرافتخار گذشته در ساخت و به کارگیری این واژگان نبود، امروزه بسیاری از واژگان زنده و رایج زبان به دست فراموشی سپرده می شد. واکاوی و کنکاش در این آثار از یک سو ما را با این واژه ها آشنا می کند و از دیگر سو تعهّد و تلاش ما را در تیمارداشت «درّ لفظ دری» بیش تر می کند. ناصرخسرو از جمله اندیشمندانی است که آگاهانه تلاش کرده است به ویژه در آثار منثور خویش با استعمال یا آفرینش واژگان فارسی که معادل غیرفارسی آن ها در آن عصر رایج بوده، به غنای زبان فارسی بیفزاید. او بسیاری از راه کارهایی را که امروزه اهل زبان در واژه سازی مطرح می کنند، به کار گرفته است؛ ترکیب و اشتقاق از روش ها و شگردهای مهمّ او بوده است و بسیاری از وندهایی که امروزه در کار واژه سازی حضور دارند، در آثار او یافت می شود. در این پایان نامه، با واکاوی و تحلیل آثار منثور او از نگاه واژه سازی و واژه گزینی، واژگانی که گمان می رفت زاده ی اندیشه ی او یا دیگر هم روزگارانش باشد، با ذکر متن مورد نظر ارائه شده است. در انتها گزیده ای از واژه های فارسی یا فارسی شده که در شش کتاب «خوان الاخوان»، «وجه دین»، «زادالمسافرین»، «گشایش و رهایش»، «سفرنامه» و «جامع الحکمتین» به کار رفته، ارائه شده است. کلید واژه: واژه سازی، زبان فارسی، آثار منثور و ناصرخسرو .